Hỏi: Luật sư nói qua về quá trình xét xử? Người bị tòa đưa ra xét xử nên làm gì trong từng quá trình này?
Trả lời:
Người có quyết định đưa vụ án ra xét xử được gọi là bị cáo. Theo quy định pháp luật, một bị cáo có thể được xử thông qua các giai đoạn: Sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm, tái thẩm.
Tại các giai đoạn như sơ thẩm, phúc thẩm, tòa xem xét công khai tình tiết vụ án, quyết định mức hình phạt bị cáo phải chịu. Bị cáo được xét hỏi, tranh luận trực tiếp với đại diện Viện Kiểm sát là bên buộc tội. Đại đa số các bị cáo đều phải qua hai giai đoạn này.
Giai đoạn giám đốc thẩm, tái thẩm là các giai đoạn áp dụng đối với các vụ án được phát hiện là có sai lầm nghiêm trọng, xuất hiện tình tiết mới có thể thay đổi hoàn toàn vụ án. Tòa án cấp tỉnh trở lên xem xét loại vụ án này. Trong quá trình xem xét, cơ bản bị cáo không xuất hiện tại các phiên tòa, không có xét hỏi, tranh luận giữa bị cáo, luật sư với Viện Kiểm sát.
Để đưa một bị cáo ra xử, tòa án ra một quyết định gọi là quyết định đưa vụ án ra xét xử. Bị cáo biết mình được xử vào ngày nào, tại đâu. Quyết định này được giao cho bị cáo chậm nhất 10 ngày trước khi mở phiên tòa ( Điều 286 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015 ). Lúc này là lúc bị cáo nên quyết định có thuê luật sư không. Bị cáo hoàn toàn có thể xin tòa hoãn xử để thuê luật sư. Bị cáo cũng nên chuẩn bị việc trả lời tại tòa, các phương án tự bào chữa.
Trật tự một phiên tòa thường là: Khai mạc phiên tòa – Công bố cáo trạng và xét hỏi – Luận tội và tranh luận – Nghị án và tuyên án.
Tại phần khai mạc phiên tòa, thẩm phán chủ tọa giới thiệu những người tham gia xét xử, đại diện Viện Kiểm sát, người bị hại, người làm chứng... Bị cáo được hỏi có xin thay đổi ai trong số những người như các thẩm phán, hội thẩm, đại diện Viện Kiểm sát, thư ký, người giám định, người phiên dịch ... không. Thường là các bị cáo không xin thay đổi ai. Bị cáo chỉ xin thay đổi nếu biết những người đó không thể vô tư, khách quan khi xử, ví dụ một vị hội thẩm có quan hệ làm ăn với người bị hại, một kiểm sát viên trước đã điều tra vụ án, nay qua làm ở Viện Kiểm sát và tiếp tục giải quyết vụ án đó...Nếu bị cáo xin thay đổi, tòa sẽ phải vào phòng riêng để hội ý và trả lời.
Tại phần công bố cáo trạng và xét hỏi, khi cáo trạng được công bố bởi đại diện Viện Kiểm sát, tòa sẽ hỏi bị cáo thấy cáo trạng truy tố có đúng không? Tốt hơn cả, bị cáo nên trả lời là xin phép có ý kiến sau.
Khi xét hỏi, chủ tọa hỏi trước, rồi đến các thành viên khác của hội đồng xét xử, kiểm sát viên, người bào chữa và người bảo vệ quyền lợi hợp pháp hỏi. Bị cáo hoàn toàn có thể đề nghị chủ tọa phiên tòa hỏi thêm một số nội dung. Trong phần xét hỏi này, bị cáo nên lắng nghe câu hỏi, chuẩn bị nội dung trả lời và trả lời. Đảm bảo hiểu câu hỏi và tránh trả lời ngay. Thái độ nên ôn hòa, kìm chế. Nếu có lời khai khác so với cái đã khai tại cơ quan điều tra, bị cáo nên trình bày ngắn gọn, thẳng thắn, bác bỏ lời khai tại cơ quan điều tra và đề nghị tòa xem xét lời khai tại tòa. Bị cáo nên lý giải tại sao tại giai đoạn điều tra không khai như vậy.
Với lời khai của người bị hại, người làm chứng khác với lời khai bị cáo, thực sự không cần cãi nhau tay đôi với họ tại tòa. Bị cáo có thể chỉ cần khai lại một lần nữa theo ý mình, hoặc có thể nói ngắn gọn là giữ nguyên lời khai, đề nghị tòa xem xét.
Với một số câu hỏi quá dài dòng, khó hiểu, hoặc đã được trả lời, hoặc bị cáo cảm thấy bất lợi khi trả lời..., bị cáo hoàn toàn có thể trả lời: Thưa tòa, tôi không hiểu câu hỏi; tôi xin không trả lời vì đã trả lời rồi; điều này tôi đã khai tại công an, nếu cần xin tòa công bố.v.v...
Sau xét hỏi là phần tranh luận. Mở đầu phần tranh luận là việc đại diện Viện Kiểm sát luận tội. Trong phần này, bị cáo biết được mức Viện Kiểm sát đề nghị mức hình phạt là bao nhiêu. Bị cáo nên lựa chọn kêu oan hay đề nghị tòa xem xét giảm nhẹ hình phạt. Kêu oan gồm cả việc cho rằng bị cáo không thực hiện những hành vi phạm tội như Viện Kiểm sát và cho rằng điều tra chưa thỏa đáng. Xin giảm nhẹ là việc bị cáo không tranh luận gì về việc phạm tội, chỉ đưa ra tình tiết về nhân thân, hậu quả được khắc phục... để tòa xem xét.
Cuối cùng là lời nói sau cùng. Bị cáo nên tóm tắt ngắn gọn điều mình đã nêu ra ở phần tranh luận, nêu các tình tiết giảm nhẹ, tỏ ra ăn năn và tin tưởng ở sự xem xét của tòa. Tòa cũng có thể trở lại xét hỏi nếu thấy có vấn đề gì đó cần hỏi thêm.
 
Phần còn lại là tuyên án. Bị cáo có 15 ngày để kháng cáo bản án của tòa theo hai hướng: Kêu oan hoặc giảm nhẹ.
Khi xử phúc thẩm, cơ bản quá trình ở sơ thẩm được lặp lại. Việc giảm nhẹ chỉ có thể xảy ra khi bị cáo có thêm tình tiết giảm nhẹ mới, như chứng minh thêm rằng gia đình có người được tặng thưởng huân huy chương, sau sơ thẩm đã khắc phục một phần hoặc toàn bộ thiệt hại...